The Everyday Gita

Verse 2.1

• Sanskrit (Original):
  सञ्जय उवाच । तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
  विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  सञ्जयः उवाच । तम् तथा कृपया आविष्टम् अश्रु-पूर्ण-आकुल-ईक्षणम् ।
  विषीदन्तम् इदम् वाक्यम् उवाच मधुसूदनः ॥

• Hindi:
  संजय ने कहा: इस प्रकार करुणा से अभिभूत, अश्रुओं से भरी और व्याकुल आँखों वाले, तथा विषाद करते हुए अर्जुन को मधुसूदन (भगवान कृष्ण) ने यह वचन कहा।

• English Meaning:
  Sanjaya said: To Arjuna, who was thus overcome with compassion, whose eyes were full of tears and distressed, and who was lamenting, Madhusudana (Lord Krishna) spoke these words.

Verse 2.2

• Sanskrit (Original):
  श्रीभगवानुवाच । कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
  अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥

• Sandhi-Vigraha:
  श्री-भगवान् उवाच । कुतः त्वा कश्मलम् इदम् विषमे समुपस्थितम् ।
  अनार्य-जुष्टम् अ-स्वर्ग्यम् अ-कीर्ति-करम् अर्जुन ॥

• Hindi:
  श्रीभगवान ने कहा: हे अर्जुन! इस विषम स्थिति में तुम्हें यह मोह कहाँ से आ गया? यह न तो श्रेष्ठ पुरुषों द्वारा आचिरत है, न स्वर्ग को देने वाला है और न ही कीर्ति को बढ़ाने वाला है।

• English Meaning:
  The Supreme Lord said: O Arjuna, how has this impurity come upon you at such a critical moment? It is not practiced by noble persons, does not lead to heaven, nor does it bring glory.

Verse 2.3

• Sanskrit (Original):
  क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
  क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥

• Sandhi-Vigraha:
  क्लैब्यम् मा स्म गमः पार्थ न एतत् त्वयि उपपद्यते ।
  क्षुद्रम् हृदय-दौर्बल्यम् त्यक्त्वा उत्तिष्ठ परन्तप ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! नपुंसकता को प्राप्त मत होओ, यह तुम्हें शोभा नहीं देता । हृदय की इस तुच्छ दुर्बलता को त्यागकर खड़े हो जाओ, हे परंतप (शत्रुओं को ताप देने वाले)।

• English Meaning:
  O Partha, do not yield to unmanliness; it does not become you. Cast off this petty weakness of heart and arise, O chastiser of enemies.

Verse 2.4

• Sanskrit (Original):
  अर्जुन उवाच । कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
  इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अर्जुनः उवाच । कथम् भीष्मम् अहम् सङ्ख्ये द्रोणम् च मधुसूदन ।
  इषुभिः प्रति-योत्स्यामि पूजा-अर्हौ अरि-सूदन ॥

• Hindi:
  अर्जुन ने कहा: हे मधुसूदन, हे अरिसूदन (शत्रुओं को मारने वाले)! युद्ध में मैं कैसे भीष्म और द्रोण पर बाण चलाऊँगा, जो पूजा के योग्य हैं?

• English Meaning:
  Arjuna said: O Madhusudana, O killer of enemies, how can I fight with arrows in battle against Bhishma and Drona, who are worthy of my reverence?

Verse 2.5

• Sanskrit (Original):
  गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्षमपीह लोके ।
  हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  गुरून् अहत्वा हि महा-अनुभावान् श्रेयः भोक्तुम् भैक्षम् अपि इह लोके ।
  हत्वा अर्थ-कामान् तु गुरून् इह एव भुञ्जीय भोगान् रुधिर-प्रदिग्धान् ॥

• Hindi:
  महानुभाव गुरुजनों को मारकर यहाँ संसार में भीख मांगकर खाना अधिक श्रेयस्कर है । किंतु उन्हें मारकर, भले ही वे अर्थ के अभिलाषी हों, मुझे रक्त से सने हुए भोग ही यहाँ प्राप्त होंगे।

• English Meaning:
  It is better to live in this world by begging than to slay great and noble gurus. If I kill them, even though they are covetous of wealth, all enjoyments that I gain here will be stained with blood.

Verse 2.6

• Sanskrit (Original):
  न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
  यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न च एतत् विद्मः कतरत् नः गरीयः यत् वा जयेम यदि वा नः जयेयुः ।
  यान् एव हत्वा न जिजीविषामः ते अवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥

• Hindi:
  हमें यह भी नहीं पता कि हमारे लिए क्या बेहतर है—क्या हम उन्हें जीतें या वे हमें जीतें । जिनके वध के बाद हम जीना भी नहीं चाहेंगे, वे ही ये धृतराष्ट्र के पुत्र हमारे सामने खड़े हैं।

• English Meaning:
  Nor do we know which is better for us – that we should conquer them or they should conquer us. The very sons of Dhritarashtra, whom having slain we would not wish to live, stand before us arrayed.

Verse 2.7

• Sanskrit (Original):
  कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः ।
  यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  कार्पण्य-दोष-उपहत-स्वभावः पृच्छामि त्वाम् धर्म-संमूढ-चेताः ।
  यत् श्रेयः स्यात् निश्चितम् ब्रूहि तत् मे शिष्यः ते अहम् शाधि माम् त्वाम् प्रपन्नम् ॥

• Hindi:
  मैं कृपणता के दोष से अभिभूत हूँ और मेरा मन धर्म के विषय में मोहग्रस्त है । मैं तुम्हें पूछता हूँ कि मेरे लिए निश्चित रूप से क्या श्रेयस्कर है, मुझे बताओ । मैं तुम्हारा शिष्य हूँ, तुम्हारी शरण में आए हुए मुझे शिक्षा दो ।

• English Meaning:
  My very being is overcome by weakness and confusion about my duty. I ask You to tell me decisively what is best for me. I am Your disciple; please instruct me, for I have surrendered to You.

Verse 2.8

• Sanskrit (Original):
  न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
  अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न हि प्रपश्यामि मम अपनुद्यात् यत् शोकम् उच्छोषणम् इन्द्रियाणाम् ।
  अवाप्य भूमौ असपत्नम् ऋद्धम् राज्यम् सुराणाम् अपि च अधिपत्यम् ॥

• Hindi:
  मैं ऐसा कुछ नहीं देख रहा हूँ जो मेरी इंद्रियों को सुखाने वाले इस शोक को दूर कर सके, भले ही मैं पृथ्वी पर निष्कंटक और समृद्ध राज्य प्राप्त कर लूँ, या देवताओं का आधिपत्य भी प्राप्त कर लूँ ।

• English Meaning:
  I cannot see what will remove this sorrow which is drying up my senses, even if I were to obtain a prosperous, unrivaled kingdom on earth, or even sovereignty over the demigods.

Verse 2.9

• Sanskrit (Original):
  सञ्जय उवाच । एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
  न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥

• Sandhi-Vigraha:
  सञ्जयः उवाच । एवम् उक्त्वा हृषीकेशम् गुडाकेशः परन्तप ।
  न योत्स्ये इति गोविन्दम् उक्त्वा तूष्णीम् बभूव ह ॥

• Hindi:
  संजय ने कहा: हे परंतप (धृतराष्ट्र)! इस प्रकार हृषीकेश से कहकर, गुडाकेश (अर्जुन) ने 'मैं युद्ध नहीं करूँगा' ऐसा गोविन्द से कहकर चुप हो गया ।

• English Meaning:
  Sanjaya said: Having spoken thus to Hrishikesha, Gudakesha (Arjuna), the chastiser of enemies, declared to Govinda, "I will not fight," and became silent.

Verse 2.10

• Sanskrit (Original):
  तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
  सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  तम् उवाच हृषीकेशः प्रहसन् इव भारत ।
  सेनयोः उभयोः मध्ये विषीदन्तम् इदम् वचः ॥

• Hindi:
  हे भारत (धृतराष्ट्र)! दोनों सेनाओं के मध्य में विषाद करते हुए अर्जुन से हृषीकेश ने, मानो मुस्कुराते हुए, यह वचन कहा।

• English Meaning:
  O Bharata (Dhritarashtra), Hrishikesha, as if smiling, spoke these words to the lamenting Arjuna, who was in the midst of the two armies.

Verse 2.11

• Sanskrit (Original):
  श्रीभगवानुवाच । अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
  गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  श्री-भगवान् उवाच । अशोच्यान् अन्वशोचः त्वम् प्रज्ञा-वादान् च भाषसे ।
  गत-असून् अगत-असून् च न अनुशोचन्ति पण्डिताः ॥

• Hindi:
  श्रीभगवान ने कहा: तुम उन लोगों के लिए शोक करते हो जो शोक करने योग्य नहीं हैं, फिर भी ज्ञान की बातें कहते हो । जो पंडित (ज्ञानी) होते हैं, वे न तो जीवितों के लिए और न ही मृतकों के लिए शोक करते हैं।

• English Meaning:
  The Supreme Lord said: You grieve for those who are not worthy of grief, and yet you speak words of wisdom. The wise grieve neither for the living nor for the dead.

Verse 2.12

• Sanskrit (Original):
  न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
  न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न तु एव अहम् जातु न आसम् न त्वम् न इमे जन-अधिपाः ।
  न च एव न भविष्यामः सर्वे वयम् अतः परम् ॥

• Hindi:
  ऐसा कभी नहीं था जब मैं (कृष्ण) अस्तित्व में न था, न तुम (अर्जुन), न ये राजा । और ऐसा भी कभी नहीं होगा कि हम भविष्य में अस्तित्व में न रहें ।

• English Meaning:
  There was never a time when I did not exist, nor you, nor all these kings; nor in the future shall any of us cease to be.

Verse 2.13

• Sanskrit (Original):
  देहीनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
  तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  देहिनः अस्मिन् यथा देहे कौमारम् यौवनम् जरा ।
  तथा देह-अन्तर-प्राप्तिः धीरः तत्र न मुह्यति ॥

• Hindi:
  जैसे इस देह में देही (आत्म-धारण करने वाला) बाल्यावस्था, युवावस्था और वृद्धावस्था को प्राप्त करता है, वैसे ही वह अन्य देह को भी प्राप्त करता है । धीर पुरुष इसमें मोहग्रस्त नहीं होता।

• English Meaning:
  Just as the embodied soul continuously passes from childhood to youth to old age in this body, similarly, it obtains another body at death. The wise are not deluded by this.

Verse 2.14

• Sanskrit (Original):
  मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
  आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥

• Sandhi-Vigraha:
  मात्रा-स्पर्शाः तु कौन्तेय शीत-उष्ण-सुख-दुःख-दाः ।
  आगम-अपायिनः अनित्याः तान् तितिक्षस्व भारत ॥

• Hindi:
  हे कुंतीपुत्र! इंद्रियों के विषय (संवेदन) ही शीत, उष्ण, सुख और दुःख को देने वाले हैं । वे आते-जाते रहने वाले और अनित्य (अस्थायी) हैं, हे भारत! उन्हें सहन करो ।

• English Meaning:
  O son of Kunti, the contact of the senses with their objects gives rise to feelings of heat and cold, pleasure and pain. They are impermanent, appearing and disappearing. Therefore, O Bharata, tolerate them.

Verse 2.15

• Sanskrit (Original):
  यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
  समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यम् हि न व्यथयन्ति एते पुरुषम् पुरुष-ऋषभ ।
  सम-दुःख-सुखम् धीरम् सः अमृतत्वाय कल्पते ॥

• Hindi:
  हे पुरुषों में श्रेष्ठ! जिस पुरुष को ये (भाव) व्यथित नहीं करते, जो सुख और दुःख में समान रहता है और धीर है, वही अमरता के योग्य होता है ।

• English Meaning:
  O best among men, the person who is not disturbed by these (sensory contacts), who remains steady in pain and pleasure, and who is wise, is certainly eligible for liberation (immortality).

Verse 2.16

• Sanskrit (Original):
  नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
  उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न असतः विद्यते भावः न अभावः विद्यते सतः ।
  उभयोः अपि दृष्टः अन्तः तु अनयोः तत्त्व-दर्शिभिः ॥

• Hindi:
  असत् (जो सत् नहीं है, यानी क्षणभंगुर देह) का कोई अस्तित्व नहीं है, और सत् (जो शाश्वत आत्मा है) का कभी अभाव नहीं होता । इन दोनों का सिद्धांत तत्वदर्शियों (सत्य को देखने वाले) द्वारा देखा गया है ।

• English Meaning:
  The unreal (body) has no existence, and the real (soul) never ceases to be. The ultimate truth about both has been seen by those who discern the truth.

Verse 2.17

• Sanskrit (Original):
  अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
  विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अविनाशि तु तत् विद्धि येन सर्वम् इदम् ततम् ।
  विनाशम् अव्ययस्य अस्य न कश्चित् कर्तुम् अर्हति ॥

• Hindi:
  तुम उसको अविनाशी जानो, जिससे यह सारा जगत व्याप्त है । इस अव्यय (अविनाशी) आत्मा को कोई भी नष्ट करने में समर्थ नहीं है ।

• English Meaning:
  Know that to be indestructible by which all this universe is pervaded. No one can cause the destruction of that immutable being.

Verse 2.18

• Sanskrit (Original):
  अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
  अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अन्त-वन्तः इमे देहाः नित्यस्य उक्ताः शरीरिणः ।
  अनाशिनः अप्रमेयस्य तस्मात् युध्यस्व भारत ॥

• Hindi:
  ये सभी शरीर विनाशी (अस्थायी) हैं, किंतु इनमें रहने वाला शाश्वत, अविनाशी और अप्रमेय आत्मा (शरीरी) नित्य कहा गया है । इसलिए, हे भारत! तुम युद्ध करो ।

• English Meaning:
  These bodies are said to be perishable, but the embodied soul within them is eternal, indestructible, and immeasurable. Therefore, O Bharata, fight.

Verse 2.19

• Sanskrit (Original):
  य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
  उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यः एनम् वेत्ति हन्तारम् यः च एनम् मन्यते हतम् ।
  उभौ तौ न विजानीतः न अयम् हन्ति न हन्यते ॥

• Hindi:
  जो इस आत्मा को मारने वाला समझता है, और जो इसे मरा हुआ समझता है, वे दोनों ही नहीं जानते; क्योंकि यह (आत्मा) न तो मारता है और न ही मारा जाता है ।

• English Meaning:
  He who thinks the soul is a slayer, and he who thinks it is slain, both are ignorant; for the soul neither slays nor is slain.

Verse 2.20

• Sanskrit (Original):
  न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
  अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न जायते म्रियते वा कदाचित् न अयम् भूत्वा भविता वा न भूयः ।
  अजः नित्यः शाश्वतः अयम् पुराणः न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥

• Hindi:
  यह आत्मा न कभी जन्म लेता है और न मरता ही है । न यह होकर फिर होनेवाला ही है । यह अजन्मा, नित्य, सनातन और पुरातन है । शरीर के मारे जाने पर भी यह मारा नहीं जाता है ।

• English Meaning:
  For the soul there is never birth nor death. Nor, having once been, does it ever cease to be. The soul is unborn, eternal, everlasting, and primeval. It is not slain when the body is slain.

Verse 2.21

• Sanskrit (Original):
  वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
  कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  वेद अविनाशिनम् नित्यम् यः एनम् अजम् अव्ययम् ।
  कथम् सः पुरुषः पार्थ कम् घातयति हन्ति कम् ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! जो पुरुष इस आत्मा को अविनाशी, नित्य, अजन्मा और अव्यय जानता है, वह कैसे किसी को मारता है या मरवाता है?

• English Meaning:
  O Partha, how can a person who knows the soul to be indestructible, eternal, unborn, and immutable, slay anyone or cause anyone to be slain?

Verse 2.22

• Sanskrit (Original):
  वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
  तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥

• Sandhi-Vigraha:
  वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरः अपराणि ।
  तथा शरीराणि विहाय जीर्णानि अन्यानि संयाति नवानि देही ॥

• Hindi:
  जैसे मनुष्य पुराने वस्त्रों को त्यागकर नए वस्त्र धारण करता है, वैसे ही आत्मा (देही) पुराने शरीरों को त्यागकर नए शरीरों को प्राप्त करता है ।

• English Meaning:
  Just as a person casts off old clothes and puts on new ones, so too the embodied soul casts off old bodies and enters into new ones.

Verse 2.23

• Sanskrit (Original):
  नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
  न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न एनम् छिन्दन्ति शस्त्राणि न एनम् दहति पावकः ।
  न च एनम् क्लेदयन्ति आपः न शोषयति मारुतः ॥

• Hindi:
  इस आत्मा को शस्त्र काट नहीं सकते, इसे अग्नि जला नहीं सकती, इसे जल भिगो नहीं सकता और वायु इसे सुखा नहीं सकती ।

• English Meaning:
  Weapons cannot cut the soul, fire cannot burn it, water cannot wet it, and wind cannot dry it.

Verse 2.24

• Sanskrit (Original):
  अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
  नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अच्छेद्यः अयम् अदाह्यः अयम् अक्लेद्यः अशोष्यः एव च ।
  नित्यः सर्व-गतः स्थाणुः अचलः अयम् सनातनः ॥

• Hindi:
  यह आत्मा छेदा नहीं जा सकता, जलाया नहीं जा सकता, भिगोया नहीं जा सकता और सुखाया भी नहीं जा सकता । यह नित्य, सर्वव्यापी, स्थिर, अचल और सनातन है ।

• English Meaning:
  This soul is uncuttable, unburnable, unwettable, and undryable. It is eternal, all-pervading, stable, immovable, and everlasting.

Verse 2.25

• Sanskrit (Original):
  अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
  तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अव्यक्तः अयम् अचिन्त्यः अयम् अविकार्यः अयम् उच्यते ।
  तस्मात् एवम् विदित्वा एनम् न अनुशोचितुम् अर्हसि ॥

• Hindi:
  इस आत्मा को अव्यक्त (अदृश्य), अचिन्त्य (अकल्पनीय) और अविकारी (अपरिवर्तनशील) कहा जाता है । इसलिए, इसे ऐसा जानकर तुम्हें शोक नहीं करना चाहिए ।

• English Meaning:
  This soul is said to be unmanifest, unthinkable, and unchangeable. Therefore, knowing it to be so, you should not grieve.

Verse 2.26

• Sanskrit (Original):
  अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
  तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अथ च एनम् नित्य-जातम् नित्यम् वा मन्यसे मृतम् ।
  तथापि त्वम् महाबाहो न एवम् शोचितुम् अर्हसि ॥

• Hindi:
  और यदि तुम इस आत्मा को सदा जन्म लेने वाला और सदा मरने वाला मानते हो, तो भी, हे महाबाहु, तुम्हें इस प्रकार शोक नहीं करना चाहिए ।

• English Meaning:
  But if you think that the soul is constantly born and constantly dies, even then, O mighty-armed, you should not grieve in this way.

Verse 2.27

• Sanskrit (Original):
  जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
  तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  जातस्य हि ध्रुवः मृत्युः ध्रुवम् जन्म मृतस्य च ।
  तस्मात् अपरिहार्ये अर्थे न त्वम् शोचितुम् अर्हसि ॥

• Hindi:
  क्योंकि जन्में हुए के लिए मृत्यु निश्चित है, और मरे हुए के लिए जन्म निश्चित है । इसलिए, जो अपरिहार्य है (जिसे टाला नहीं जा सकता), उस विषय में तुम्हें शोक नहीं करना चाहिए ।

• English Meaning:
  For that which is born, death is certain, and for that which is dead, birth is certain. Therefore, you should not grieve over the unavoidable.

Verse 2.28

• Sanskrit (Original):
  अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
  अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अव्यक्त-आदीनि भूतानि व्यक्त-मध्यानि भारत ।
  अव्यक्त-निधनानि एव तत्र का परिदेवना ॥

• Hindi:
  हे भारत! सभी प्राणी जन्म से पहले अव्यक्त होते हैं, मध्य में व्यक्त होते हैं, और मरने के बाद फिर अव्यक्त हो जाते हैं । उसमें शोक किस बात का?

• English Meaning:
  O Bharata, all created beings are unmanifest before birth, manifest during life, and unmanifest again at death. What then is there to lament about?

Verse 2.29

• Sanskrit (Original):
  आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
  आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  आश्चर्य-वत् पश्यति कश्चित् एनम् आश्चर्य-वत् वदति तथा एव च अन्यः ।
  आश्चर्य-वत् च एनम् अन्यः शृणोति श्रुत्वा अपि एनम् वेद न च एव कश्चित् ॥

• Hindi:
  कोई इस (आत्मा) को आश्चर्य की तरह देखता है, कोई दूसरा इसे आश्चर्य की तरह बताता है, और कोई तीसरा इसे आश्चर्य की तरह सुनता है । और सुनकर भी कोई इसे वास्तव में नहीं जानता ।

• English Meaning:
  Some perceive the soul as amazing, some describe it as amazing, and others hear of it as amazing, yet even after hearing, no one truly knows it.

Verse 2.30

• Sanskrit (Original):
  देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
  तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  देही नित्यम् अवध्यः अयम् देहे सर्वस्य भारत ।
  तस्मात् सर्वाणि भूतानि न त्वम् शोचितुम् अर्हसि ॥

• Hindi:
  हे भारत! यह शरीरी (आत्मा) सभी के देह में नित्य और अवध्य है । इसलिए तुम्हें किसी भी प्राणी के लिए शोक नहीं करना चाहिए ।

• English Meaning:
  O Bharata, the embodied soul in every being is eternal and can never be killed. Therefore, you should not grieve for any living being.

Verse 2.31

• Sanskrit (Original):
  स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
  धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  स्वधर्मम् अपि च अवेक्ष्य न विकम्पितुम् अर्हसि ।
  धर्म्यात् हि युद्धात् श्रेयः अन्यत् क्षत्रियस्य न विद्यते ॥

• Hindi:
  अपने धर्म को देखकर भी तुम्हें विचलित नहीं होना चाहिए । क्योंकि क्षत्रिय के लिए धर्म-युक्त युद्ध से बढ़कर कोई अन्य श्रेयस्कर मार्ग नहीं है ।

• English Meaning:
  Considering your own duty (dharma), you should not waver. For a kshatriya, there is nothing more auspicious than a righteous battle.

Verse 2.32

• Sanskrit (Original):
  यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
  सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यदृच्छया च उपपन्नम् स्वर्ग-द्वारम् अपावृतम् ।
  सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धम् ईदृशम् ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! यह युद्ध अनायास ही प्राप्त हुआ स्वर्ग का खुला द्वार है । ऐसे युद्ध को प्राप्त करने वाले क्षत्रिय सुखी होते हैं ।

• English Meaning:
  O Partha, happy are the kshatriyas to whom such a battle comes, unsought and as an open gate to heaven.

Verse 2.33

• Sanskrit (Original):
  अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ।
  ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अथ चेत् त्वम् इमम् धर्म्यम् संग्रामम् न करिष्यसि ।
  ततः स्व-धर्मम् कीर्तिम् च हित्वा पापम् अवाप्स्यसि ॥

• Hindi:
  और यदि तुम इस धर्म-युक्त युद्ध को नहीं करोगे, तो तुम अपने धर्म और कीर्ति को छोड़कर पाप ही प्राप्त करोगे ।

• English Meaning:
  But if you will not fight this righteous battle, then you will abandon your own duty and honor, and incur sin.

Verse 2.34

• Sanskrit (Original):
  अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
  सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अकीर्तिम् च अपि भूतानि कथयिष्यन्ति ते अव्ययाम् ।
  सम्भावितस्य च अकीर्तिः मरणात् अतिरिच्यते ॥

• Hindi:
  और लोग तुम्हारी शाश्वत अपकीर्ति का भी वर्णन करेंगे । तथा सम्मानित व्यक्ति के लिए अपकीर्ति मृत्यु से भी बढ़कर होती है ।

• English Meaning:
  People will forever speak of your infamy, and for a respected person, dishonor is worse than death.

Verse 2.35

• Sanskrit (Original):
  भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
  येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  भयात् रणात् उपरतम् मंस्यन्ते त्वाम् महारथाः ।
  येषाम् च त्वम् बहु-मतः भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥

• Hindi:
  जिन महारथियों द्वारा तुम बहुत सम्मानित हो, वे तुम्हें युद्ध से भयभीत होकर पीछे हटे हुए मानेंगे, और तुम उनकी दृष्टि में हल्के हो जाओगे ।

• English Meaning:
  The great charioteers will think that you have retreated from battle out of fear, and those who held you in high esteem will then hold you lightly.

Verse 2.36

• Sanskrit (Original):
  अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
  निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अवाच्य-वादान् च बहून् वदिष्यन्ति तव अहिताः ।
  निन्दन्तः तव सामर्थ्यम् ततः दुःखतरम् नु किम् ॥

• Hindi:
  तुम्हारे शत्रु, तुम्हारी सामर्थ्य की निंदा करते हुए, बहुत से अनुचित वचन कहेंगे । उससे बढ़कर और क्या दुःख हो सकता है?

• English Meaning:
  Your enemies will speak many unutterable words and scorn your capabilities. What could be more painful than that?

Verse 2.37

• Sanskrit (Original):
  हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
  तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  हतः वा प्राप्स्यसि स्वर्गम् जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
  तस्मात् उत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृत-निश्चयः ॥

• Hindi:
  यदि तुम युद्ध में मारे जाते हो, तो स्वर्ग को प्राप्त करोगे; या जीतते हो, तो पृथ्वी का भोग करोगे । इसलिए, हे कुंतीपुत्र! युद्ध का निश्चय करके खड़े हो जाओ ।

• English Meaning:
  If slain, you will attain heaven, or if victorious, you will enjoy the earth. Therefore, O son of Kunti, arise determined to fight.

Verse 2.38

• Sanskrit (Original):
  सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
  ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  सुख-दुःखे समे कृत्वा लाभ-अलाभौ जय-अजयौ ।
  ततः युद्धाय युज्यस्व न एवम् पापम् अवाप्स्यसि ॥

• Hindi:
  सुख और दुःख, लाभ और हानि, जय और पराजय को समान मानकर, फिर युद्ध के लिए तैयार हो जाओ । ऐसा करने से तुम्हें कोई पाप नहीं लगेगा ।

• English Meaning:
  Treating alike pleasure and pain, gain and loss, victory and defeat, engage yourself in battle for the sake of duty. By doing so, you will not incur sin.

Verse 2.39

• Sanskrit (Original):
  एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु ।
  बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  एषा ते अभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिः योगे तु इमाम् शृणु ।
  बुद्ध्या युक्तः यया पार्थ कर्म-बन्धम् प्रहास्यसि ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! यह बुद्धि तुम्हें सांख्ययोग के अनुसार बताई गई है, अब इसे योग के अनुसार सुनो । जिस बुद्धि से युक्त होकर तुम कर्मों के बंधन को त्याग दोगे ।

• English Meaning:
  O Partha, this understanding has been explained to you in the context of Sāṅkhya philosophy. Now listen to it in the context of Yoga, by understanding which you will cast off the bondage of karma.

Verse 2.40

• Sanskrit (Original):
  नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
  स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न इह अभिक्रम-नाशः अस्ति प्रत्यवायः न विद्यते ।
  स्वल्पम् अपि अस्य धर्मस्य त्रायते महतः भयात् ॥

• Hindi:
  इस (कर्मयोग) में न तो आरंभ का नाश है और न ही कोई बाधा (प्रत्यवाय) है । इस धर्म का थोड़ा सा भी अभ्यास महान भय से रक्षा करता है ।

• English Meaning:
  In this path, there is no loss of effort, nor is there any adverse effect. Even a little practice of this dharma saves one from great fear.

Verse 2.41

• Sanskrit (Original):
  व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
  बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  व्यवसाय-आत्मिका बुद्धिः एका इह कुरु-नन्दन ।
  बहु-शाखा हि अनन्ताः च बुद्धयः अव्यवसायिनाम् ॥

• Hindi:
  हे कुरुनंदन! इस (कर्मयोग) में स्थित बुद्धि एक और निश्चयात्मक होती है । परंतु जो निश्चय नहीं कर पाते, उनकी बुद्धियाँ अनेक शाखाओं वाली और अनंत होती हैं ।

• English Meaning:
  O descendant of Kuru, in this path, the resolute intellect is one-pointed. But the intellects of the irresolute are many-branched and endless.

Verse 2.42

• Sanskrit (Original):
  यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
  वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  याम् इमाम् पुष्पिताम् वाचम् प्रवदन्ति अविपश्चितः ।
  वेद-वाद-रताः पार्थ न अन्यत् अस्ति इति वादिनः ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! जो अविवेकी पुरुष वेदों के अलंकारपूर्ण (पुष्पित) वचनों में आसक्त रहते हैं और कहते हैं कि इससे बढ़कर और कुछ नहीं है ।

• English Meaning:
  O Partha, unwise people, who delight in the flowery words of the Vedas, speak thus, saying that there is nothing else.

Verse 2.43

• Sanskrit (Original):
  कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
  क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  काम-आत्मानः स्वर्ग-पराः जन्म-कर्म-फल-प्रदाम् ।
  क्रिया-विशेष-बहुलाम् भोग-ऐश्वर्य-गतिम् प्रति ॥

• Hindi:
  (ऐसे पुरुष) कामनाओं से युक्त होते हैं, स्वर्ग को ही परम लक्ष्य मानते हैं, और (पुनः) जन्म तथा कर्मों के फल देने वाली, अनेक प्रकार की विशेष क्रियाओं से युक्त वाणी को कहते हैं, जिसका उद्देश्य भोग और ऐश्वर्य की प्राप्ति होता है।

• English Meaning:
  (They are) full of desires, consider heaven as the supreme goal, and speak flowery words which promise rebirth as a result of their actions, and which are full of various specific rituals directed towards gaining enjoyment and power.

Verse 2.44

• Sanskrit (Original):
  भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
  व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  भोग-ऐश्वर्य-प्रसक्तानाम् तया अपहृत-चेतसाम् ।
  व्यवसाय-आत्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥

• Hindi:
  भोग और ऐश्वर्य में आसक्त तथा उन वचनों द्वारा जिनका चित्त हर लिया गया है, ऐसे लोगों की निश्चयात्मक बुद्धि परमात्मा में स्थिर (समाधिस्थ) नहीं होती।

• English Meaning:
  For those who are strongly attached to enjoyment and power, and whose minds are carried away by such (flowery words), their resolute intellect is not fixed in contemplation (Samadhi).

Verse 2.45

• Sanskrit (Original):
  त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
  निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  त्रैगुण्य-विषयाः वेदाः निस्त्रैगुण्यः भव अर्जुन ।
  निर्द्वन्द्वः नित्य-सत्त्व-स्थः निर्योग-क्षेमः आत्मवान् ॥

• Hindi:
  हे अर्जुन! वेद तीनों गुणों (सत्व, रजस, तमस) के विषयों से संबंधित हैं । तुम इन तीनों गुणों से ऊपर उठ जाओ, द्वंद्वों से मुक्त हो जाओ, सदा सत्त्व में स्थित रहो, योगक्षेम (प्राप्ति और संरक्षण) की चिंता छोड़ दो, और आत्मवान बनो ।

• English Meaning:
  O Arjuna, the Vedas deal with the three gunas (modes of material nature). Be free from the three gunas, O Arjuna, free from dualities, ever fixed in purity, free from desiring new possessions or protecting old ones, and established in the Self.

Verse 2.46

• Sanskrit (Original):
  यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुटोदके ।
  तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यावान् अर्थः उद-पाने सर्वतः संप्लुत-उदके ।
  तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥

• Hindi:
  जैसे सब ओर से भरे हुए जलाशय में (छोटे) कुएँ का जितना प्रयोजन रहता है, उतना ही सभी वेदों में तत्वदर्शी ब्राह्मण का प्रयोजन रहता है ।

• English Meaning:
  Just as a person has as much use for a well as for a flood of water all around, so too does a wise Brahmin have as much use for all the Vedas.

Verse 2.47

• Sanskrit (Original):
  कर्मण्यवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
  मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  कर्मणि एव अधिकारः ते मा फलेषु कदाचन ।
  मा कर्म-फल-हेतुः भूः मा ते सङ्गः अस्तु अकर्मणि ॥

• Hindi:
  कर्मों पर ही तेरा अधिकार है, उसके फलों पर कभी नहीं । तू कर्मफल का हेतु भी मत बन और न तेरी कर्म न करने में आसक्ति हो ।

• English Meaning:
  You have the right to perform your prescribed duty, but you are not entitled to the fruits of action. Never consider yourself the cause of the results of your activities, and never be attached to not doing your duty.

Verse 2.48

• Sanskrit (Original):
  योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
  सिद्धयसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  योग-स्थः कुरु कर्माणि सङ्गम् त्यक्त्वा धनञ्जय ।
  सिद्धि-असिद्धयोः समः भूत्वा समत्वम् योगः उच्यते ॥

• Hindi:
  हे धनंजय! तुम आसक्ति छोड़कर तथा सिद्धि और असिद्धि में सम होकर योग में स्थित हुआ कर्तव्य कर्मों को कर । यह समत्व ही योग कहलाता है ।

• English Meaning:
  O Dhananjaya, perform your duties, being equipoised, abandoning attachment to success and failure. Such equanimity is called Yoga.

Verse 2.49

• Sanskrit (Original):
  दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
  बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  दूरेण हि अवरम् कर्म बुद्धि-योगात् धनञ्जय ।
  बुद्धौ शरणम् अन्विच्छ कृपणाः फल-हेतवः ॥

• Hindi:
  हे धनंजय! बुद्धि-योग की तुलना में सकाम कर्म बहुत निम्न हैं । इसलिए तुम बुद्धि की शरण लो (निःस्वार्थ कर्म करो) । जो फल के लिए कार्य करते हैं, वे कृपण (दीन) होते हैं ।

• English Meaning:
  O Dhananjaya, actions performed with a desire for results are far inferior to actions performed with wisdom (Karma Yoga). Seek refuge in this wisdom, for those who act for the sake of results are pitiable.

Verse 2.50

• Sanskrit (Original):
  बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
  तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  बुद्धि-युक्तः जहाति इह उभे सुकृत-दुष्कृते ।
  तस्मात् योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥

• Hindi:
  समबुद्धि युक्त पुरुष पुण्य और पाप दोनों को यहीं त्याग देता है । इससे तू योग में लग जा, क्योंकि योग ही कर्मों में कुशलता है ।

• English Meaning:
  One who is endowed with this understanding (Karma Yoga) abandons both good and bad deeds in this life. Therefore, strive for Yoga, for Yoga is skill in action.

Verse 2.51

• Sanskrit (Original):
  कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
  जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  कर्म-जम् बुद्धि-युक्ताः हि फलम् त्यक्त्वा मनीषिणः ।
  जन्म-बन्ध-विनिर्मुक्ताः पदम् गच्छन्ति अनामयम् ॥

• Hindi:
  क्योंकि बुद्धि-युक्त मनीषी (ज्ञानी) कर्मों से उत्पन्न फल को त्यागकर, जन्म के बंधन से मुक्त हो जाते हैं और दोष-रहित (मोक्ष) पद को प्राप्त करते हैं ।

• English Meaning:
  For the wise, endowed with this understanding, abandoning the fruits born of action, become liberated from the bondage of birth and attain the state beyond all sorrow (moksha).

Verse 2.52

• Sanskrit (Original):
  यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
  तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यदा ते मोह-कलिलम् बुद्धिः व्यतितरिष्यति ।
  तदा गन्ता असि निर्वेदम् श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥

• Hindi:
  जब तुम्हारी बुद्धि मोह के दलदल को पार कर जाएगी, तब तुम सुने हुए तथा सुनने योग्य सभी बातों के प्रति वैराग्य को प्राप्त करोगे ।

• English Meaning:
  When your intellect crosses beyond the thicket of delusion, then you will attain indifference to what has been heard and what is yet to be heard (in Vedic rituals).

Verse 2.53

• Sanskrit (Original):
  श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
  समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  श्रुति-विप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
  समाधौ अचला बुद्धिः तदा योगम् अवाप्स्यसि ॥

• Hindi:
  जब तुम्हारी बुद्धि, विभिन्न वैदिक वचनों से विचलित न होकर, परमात्मा में अटल और स्थिर हो जाएगी, तब तुम योग को प्राप्त करोगे ।

• English Meaning:
  When your intellect, no longer distracted by the diverse statements of the Vedas, remains firm and steady in Samadhi (contemplation of the Self), then you will attain Yoga.

Verse 2.54

• Sanskrit (Original):
  अर्जुन उवाच । स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
  स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  अर्जुनः उवाच । स्थित-प्रज्ञस्य का भाषा समाधि-स्थस्य केशव ।
  स्थित-धीः किम् प्रभाषेत किम् आसीत व्रजेत किम् ॥

• Hindi:
  अर्जुन ने कहा: हे केशव! समाधि में स्थित स्थिरप्रज्ञ व्यक्ति का क्या लक्षण है? वह स्थितबुद्धि पुरुष कैसे बोलता है, कैसे बैठता है, और कैसे चलता है?

• English Meaning:
  Arjuna said: O Keshava, what are the characteristics of a person whose wisdom is stable, who is established in Samadhi? How does a man of steady wisdom speak, how does he sit, and how does he walk?

Verse 2.55

• Sanskrit (Original):
  श्रीभगवानुवाच । प्रजहाति यदा कामान् सर्वान्पार्थ मनोगतान् ।
  आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  श्री-भगवान् उवाच । प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनः-गतान् ।
  आत्मनि एव आत्मना तुष्टः स्थित-प्रज्ञः तदा उच्यते ॥

• Hindi:
  श्रीभगवान ने कहा: हे पार्थ! जब कोई व्यक्ति मन में उपजी सभी कामनाओं को पूरी तरह त्याग देता है, और आत्मा में ही आत्मा के द्वारा संतुष्ट रहता है, तब उसे स्थितप्रज्ञ कहा जाता है।

• English Meaning:
  The Supreme Lord said: O Partha, when a person completely abandons all desires that enter the mind, and is satisfied in the Self by the Self, then he is called a man of stable wisdom.

Verse 2.56

• Sanskrit (Original):
  दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
  वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  दुःखेषु अनुद्विग्न-मनाः सुखेषु विगत-स्पृहः ।
  वीत-राग-भय-क्रोधः स्थित-धीः मुनिः उच्यते ॥

• Hindi:
  जो दुखों में अविचलित मन वाला हो, सुखों के प्रति इच्छा-रहित हो, और राग, भय तथा क्रोध से मुक्त हो, ऐसा मुनि स्थितबुद्धि कहा जाता है।

• English Meaning:
  He whose mind is undisturbed in sorrows, who is free from longing for pleasures, and who is free from attachment, fear, and anger—such a sage is called a man of steady wisdom.

Verse 2.57

• Sanskrit (Original):
  यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
  नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यः सर्वत्र अनभिस्नेहः तत् तत् प्राप्य शुभ-अशुभम् ।
  न अभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Hindi:
  जो सभी जगह किसी के प्रति आसक्ति नहीं रखता, और शुभ या अशुभ को प्राप्त करके न तो प्रसन्न होता है न द्वेष करता है, उसकी बुद्धि स्थिर मानी जाती है।

• English Meaning:
  He who is unattached everywhere, and receiving good or bad, neither rejoices nor hates, his wisdom is firmly established.

Verse 2.58

• Sanskrit (Original):
  यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
  इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यदा संहरते च अयम् कूर्मः अङ्गानि इव सर्वशः ।
  इन्द्रियाणि इन्द्रिय-अर्थेभ्यः तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Hindi:
  और जब यह (योगी) कछुए के समान अपने अंगों (इंद्रियों) को सभी विषयों से समेट लेता है, तब उसकी बुद्धि स्थिर मानी जाती है।

• English Meaning:
  When he withdraws his senses completely from the sense objects, just as a tortoise withdraws its limbs into its shell, then his wisdom is firmly established.

Verse 2.59

• Sanskrit (Original):
  विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
  रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  विषयाः विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
  रस-वर्जम् रसः अपि अस्य परम् दृष्ट्वा निवर्तते ॥

• Hindi:
  विषय निराहारी व्यक्ति से लौट जाते हैं, सिवाय रुचि (रस) के । उसकी रुचि भी परमात्मा को देखने के बाद निवृत्त हो जाती है।

• English Meaning:
  Sensory objects fall away from the embodied soul who abstains from food, but the taste for them remains. Even the taste vanishes for one who has seen the Supreme.

Verse 2.60

• Sanskrit (Original):
  यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
  इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  यततः हि अपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
  इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभम् मनः ॥

• Hindi:
  हे कुंतीपुत्र! प्रयत्नशील, विवेकशील पुरुष का भी मन ये प्रमाथी इंद्रियाँ बलपूर्वक हर लेती हैं।`1 1

• English Meaning:
  O son of Kunti, the turbulent senses forcibly carry away the mind even of a discerning person who strives for self-control.

Verse 2.61

• Sanskrit (Original):
  तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
  वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Sandhi-Vigraha:
  तानि सर्वाणि संयम्य युक्तः आसीत मत्-परः ।
  वशे हि यस्य इन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Hindi:
  उन सभी इंद्रियों को वश में करके, योगी को मेरे परायण होकर (मुझमें चित्त लगाकर) बैठना चाहिए । क्योंकि जिसकी इंद्रियाँ वश में होती हैं, उसकी बुद्धि स्थिर मानी जाती है ।

• English Meaning:
  Controlling all of them, he should remain disciplined, fixed on Me (the Supreme). For one whose senses are truly under control, his wisdom is firmly established.

Verse 2.62

• Sanskrit (Original):
  ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
  सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  ध्यायतः विषयान् पुंसः सङ्गः तेषु उपजायते ।
  सङ्गात् सञ्जायते कामः कामात् क्रोधः अभिजायते ॥

• Hindi:
  विषयों का चिंतन करते हुए पुरुष को उनमें आसक्ति उत्पन्न होती है । आसक्ति से कामना उत्पन्न होती है, और कामना से क्रोध उत्पन्न होता है ।

• English Meaning:
  While contemplating the objects of the senses, a person develops attachment to them; from attachment, desire arises; from desire, anger is produced.

Verse 2.63

• Sanskrit (Original):
  क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
  स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  क्रोधात् भवति सम्मोहः सम्मोहात् स्मृति-विभ्रमः ।
  स्मृति-भ्रंशात् बुद्धि-नाशः बुद्धि-नाशात् प्रणश्यति ॥

• Hindi:
  क्रोध से सम्मोह (मूढ़ता) उत्पन्न होता है । सम्मोह से स्मृति का भ्रम होता है । स्मृति के भ्रम से बुद्धि का नाश होता है, और बुद्धि के नाश से (पुरुष) स्वयं का नाश कर लेता है ।

• English Meaning:
  From anger comes delusion; from delusion, loss of memory; from loss of memory, destruction of discrimination; and from destruction of discrimination, he perishes.

Verse 2.64

• Sanskrit (Original):
  रागद्वेषविमुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
  आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  राग-द्वेष-विमुक्तैः तु विषयान् इन्द्रियैः चरन् ।
  आत्म-वश्यैः विधेय-आत्मा प्रसादम् अधिगच्छति ॥

• Hindi:
  परंतु जो इंद्रियों द्वारा विषयों में विचरते हुए भी राग और द्वेष से मुक्त रहता है, ऐसा स्वावलंबी (आत्म-वश) पुरुष प्रसन्नता (प्रसाद) प्राप्त करता है ।

• English Meaning:
  But one who moves among the objects of the senses, with senses under control and free from attraction and aversion, such a self-controlled person attains tranquility.

Verse 2.65

• Sanskrit (Original):
  प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
  प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥

• Sandhi-Vigraha:
  प्रसादे सर्व-दुःखानाम् हानिः अस्य उपजायते ।
  प्रसन्न-चेतसः हि आशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥

• Hindi:
  प्रसन्नता (शांति) प्राप्त होने पर उसके सभी दुखों का नाश हो जाता है । क्योंकि प्रसन्नचित्त पुरुष की बुद्धि शीघ्र ही स्थिर हो जाती है ।

• English Meaning:
  Upon attaining tranquility, all his sorrows are destroyed. Indeed, for one whose mind is tranquil, the intellect quickly becomes steady.

Verse 2.66

• Sanskrit (Original):
  नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
  न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥

• Sandhi-Vigraha:
  न अस्ति बुद्धिः अयुक्तस्य न च अ-युक्तस्य भावना ।
  न च अ-भावयतः शान्तिः अशान्तस्य कुतः सुखम् ॥

• Hindi:
  असंयमी (अयुक्त) व्यक्ति की बुद्धि नहीं होती । और असामी व्यक्ति में भावना (आत्म-चिंतन) नहीं होती । जिसे भावना नहीं होती, उसे शांति नहीं मिलती । और अशांत व्यक्ति को सुख कहाँ से मिलेगा?

• English Meaning:
  For the uncontrolled, there is no intellect, nor for the uncontrolled is there meditation (or deep feeling). For one who does not meditate, there is no peace; and for the unpeaceful, how can there be happiness?

Verse 2.67

• Sanskrit (Original):
  इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनु विधीयते ।
  तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥

• Sandhi-Vigraha:
  इन्द्रियाणाम् हि चरताम् यत् मनः अनु विधीयते ।
  तत् अस्य हरति प्रज्ञाम् वायुः नावम् इव अम्भसि ॥

• Hindi:
  क्योंकि विचरती हुई इंद्रियों में से जिसका मन अनुसरण करता है, वह इंद्रिय उसकी बुद्धि को हर लेती है, जैसे जल में नाव को वायु हर लेती है ।

• English Meaning:
  For the mind which follows the wandering senses, that sense carries away his wisdom, just as a strong wind carries away a boat on water.

Verse 2.68

• Sanskrit (Original):
  तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
  इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Sandhi-Vigraha:
  तस्मात् यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
  इन्द्रियाणि इन्द्रिय-अर्थेभ्यः तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥

• Hindi:
  इसलिए, हे महाबाहु! जिसकी सभी इंद्रियाँ विषयों से सभी प्रकार से निग्रहित (वश में) होती हैं, उसकी बुद्धि स्थिर मानी जाती है ।

• English Meaning:
  Therefore, O mighty-armed, one whose senses are completely restrained from their objects, his wisdom is firmly established.

Verse 2.69

• Sanskrit (Original):
  या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
  यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥

• Sandhi-Vigraha:
  या निशा सर्व-भूतानाम् तस्याम् जागर्ति संयमी ।
  यस्याम् जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतः मुनेः ॥

• Hindi:
  जो सभी प्राणियों के लिए रात्रि है, उसमें संयमी जागता है । और जिसमें (विषयों में) सभी प्राणी जागते हैं, वह आत्मद्रष्टा मुनि के लिए रात्रि है ।

• English Meaning:
  That which is night for all beings, in that the self-controlled person is awake. And that in which all beings are awake, that is night for the introspective sage.

Verse 2.70

• Sanskrit (Original):
  आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
  तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥

• Sandhi-Vigraha:
  आपूर्यमाणम् अचल-प्रतिष्ठम् समुद्रम् आपः प्रविशन्ति यत्-वत् ।
  तत्-वत् कामाः यम् प्रविशन्ति सर्वे सः शान्तिम् आप्नोति न काम-कामी ॥

• Hindi:
  जैसे जल से परिपूर्ण और स्थिर प्रतिष्ठित समुद्र में नदियाँ प्रवेश करती हैं, वैसे ही सभी कामनाएँ जिसमें प्रवेश करती हैं, वही व्यक्ति शांति प्राप्त करता है, न कि कामनाओं की इच्छा रखने वाला ।

• English Meaning:
  Just as waters enter the ocean, which, though ever being filled, remains unmoved, similarly, a person in whom all desires enter without disturbing his tranquility attains peace, and not one who strives to satisfy desires.

Verse 2.71

• Sanskrit (Original):
  विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
  निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  विहाय कामान् यः सर्वान् पुमान् चरति निःस्पृहः ।
  निर्ममः निरहङ्कारः सः शान्तिम् अधिगच्छति ॥

• Hindi:
  जो पुरुष सभी कामनाओं को त्यागकर, इच्छा-रहित, ममता-रहित और अहंकार-रहित होकर विचरता है, वह शांति प्राप्त करता है ।

• English Meaning:
  That person who abandons all desires, moves about without longings, without sense of possessiveness and ego, he attains peace.

Verse 2.72

• Sanskrit (Original):
  एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
  स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥

• Sandhi-Vigraha:
  एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ न एनाम् प्राप्य विमुह्यति ।
  स्थित्वा अस्याम् अन्त-काले अपि ब्रह्म-निर्वाणम् ऋच्छति ॥

• Hindi:
  हे पार्थ! यह ब्राह्मी (ब्रह्म में स्थित) अवस्था है । इसे प्राप्त करके कोई मोहग्रस्त नहीं होता । इसमें अंत समय में भी स्थित रहकर, वह ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्म में विलीन) को प्राप्त करता है ।

• English Meaning:
  O Partha, this is the Brahmic state; having attained this, one is never deluded. Being established in it even at the hour of death, one attains liberation in Brahman (Brahma-nirvana).

coming soon...